Sau năm lãi lớn, chứng khoán năm 2022 đã quay đầu giảm trước những thay đổi của thị trường. Ảnh: Đức Thanh

“Án” hủy niêm yết cận kề

Tiếp tục có thêm năm thứ ba kinh doanh thua lỗ, cổ phiếu SII của Công ty cổ phần Hạ tầng nước Sài Gòn vừa nhận thông báo từ Sở Giao dịch chứng khoán TP.HCM (HoSE) lưu ý về khả năng hủy niêm yết cổ phiếu. Trong trường hợp báo cáo tài chính kiểm toán tiếp tục có kết quả kinh doanh thua lỗ như báo cáo tài chính tự lập đã công bố, SII sẽ rời sàn HoSE.

Hoạt động cung cấp nước sạch và tư vấn thi công, cung cấp, lắp đặt các thiết bị xử lý môi trường là hai mảng kinh doanh mang về nguồn thu chính cho Công ty cổ phần Hạ tầng nước Sài Gòn. Đây là lĩnh vực thiết yếu và được hưởng lợi từ đợt tăng giá nước sinh hoạt hồi đầu năm 2022, nhưng doanh thu thuần cả năm của Công ty chỉ tăng gần 11% so với năm trước và chưa đủ bù đắp giá vốn kinh doanh.

Ông Nguyễn Văn Thành, Tổng giám đốc Công ty cho biết, các chi phí lãi vay và khấu hao tài sản cố định trong những năm đầu dự án vẫn còn cao, dù đã giảm đáng kể so với cùng kỳ năm 2021. Trong khi đó, kế hoạch thoái vốn tại các doanh nghiệp chưa thực hiện được, không góp thêm được các khoản thu nhập tài chính cho Công ty. Công ty lỗ ròng hợp nhất hơn 86 tỷ đồng trong năm 2022. Đến cuối năm 2022, lợi nhuận sau thuế chưa phân phối trên báo cáo tài chính hợp nhất giảm còn gần 59 tỷ đồng, nhưng riêng công ty mẹ đã lỗ lũy kế gần 29 tỷ đồng.

Kinh doanh trong lĩnh vực chịu ảnh hưởng trực tiếp bởi đại dịch, Công ty cổ phần Du lịch Dịch vụ Hội An (HoiAntourist – mã cổ phiếu HOT) cũng liên tục thua lỗ 3 năm gần đây. Công ty thu về 40,7 tỷ đồng doanh thu trong năm 2021, gấp rưỡi năm 2020, nhưng vẫn bằng chưa tới 1/3 giai đoạn trước dịch. Lỗ ròng năm 2022 của Công ty là hơn 19 tỷ đồng, cải thiện hơn so với khoản lỗ 21 tỷ đồng năm 2021 và 25 tỷ đồng của năm đầu tiên chịu ảnh hưởng bởi đại dịch.

Khá hạn chế, thậm chí có thời điểm không sử dụng vốn từ kênh tín dụng, HoiAntourist không phải chịu “gánh nặng” lãi vay. Tuy nhiên, phần lợi nhuận để lại chỉ hơn chục tỷ đồng hồi cuối năm 2019 khiến Công ty nhanh chóng chuyển sang trạng thái lỗ lũy kế ngay trong năm đầu tiên gặp khó khăn. Đến cuối năm 2022, lỗ lũy kế đã tăng lên 64,45 tỷ đồng, “ăn mòn” hơn 80% mức vốn điều lệ khiêm tốn của HoiAntourist (80 tỷ đồng).

Cùng với cổ phiếu HOT của HoiAntourist, HVN – cổ phiếu của VietnamAirlines cũng được nhắc tới khi VietnamAirlines bước sang năm thứ ba kinh doanh thua lỗ.

Tiếp tục là một năm khó khăn

Đến thời điểm hiện tại, ngoài các doanh nghiệp trên, một số doanh nghiệp trên hai sàn niêm yết đã duy trì lợi nhuận âm trong 3 năm liên tiếp, gồm Công ty cổ phần Năng Lượng và Bất động sản MCG (mã MCG), Công ty cổ phần Sản xuất, xuất nhập khẩu Inox Kim Vĩ (KVC), Công ty cổ phần Hoàng Hà (HHG) và Công ty cổ phần Cơ khí lắp máy Lilama (L35), dẫn đến khả năng cổ phiếu hủy niêm yết. Trong trường hợp duy trì thua lỗ ở năm thứ ba, các cổ phiếu trên sẽ chuyển sang giao dịch sàn UPCoM.

Tính riêng năm 2022, tỷ lệ doanh nghiệp trên sàn kinh doanh thua lỗ khá cao, hơn 15% – nhỉnh hơn số liệu năm 2021. Với kết quả kinh doanh năm 2022, trong trường hợp báo cáo sau kiểm toán vẫn tiếp tục thua lỗ, không ít cổ phiếu sẽ rơi vào danh sách không đủ điều kiện cho vay ký quỹ.

Kinh tế thế giới và Việt Nam năm 2022 trải qua nhiều biến động khó lường. Ngành chứng khoán sau năm lãi lớn cũng quay đầu giảm trước các thay đổi của thị trường. Dù không thua lỗ diện rộng và mức lỗ thấp hơn ngành thép, một số công ty chứng khoán vẫn lỗ lớn.

Đơn cử, Công ty cổ phần Chứng khoán châu Á – Thái Bình Dương (APS) lỗ ròng 448 tỷ đồng cả năm 2022. Ngoài việc không còn ghi nhận khoản lãi lớn từ bán tài sản tài chính, APS còn phải hạch toán chi phí do chênh lệch giảm đánh giá lại tài sản tài chính gần 870 tỷ đồng cả năm. Trong khi đó, doanh thu từ môi giới và từ các khoản cho vay margin đều giảm so với năm liền trước.

Giá thép đảo chiều kéo theo các doanh nghiệp thép lỗ đậm nửa cuối năm 2022. Tính chung cả năm, một số doanh nghiệp vẫn báo lãi, dù giảm đáng kể so với năm kinh doanh “thăng hoa” liền trước. Tuy nhiên, khá nhiều doanh nghiệp thép lỗ lớn cả năm, lấy đi toàn bộ thành quả trước đây.

Chẳng hạn, Công ty cổ phần Thép Pomina lỗ ròng 1.168 tỷ đồng cả năm 2022. Lợi nhuận sau thuế chưa phân phối từ mức lãi 634 tỷ đồng cuối năm 2021 chuyển sang lỗ lũy kế gần 280 tỷ đồng. Kinh doanh không đủ bù chi phí giá vốn cùng chi phí tài chính ở mức gần 600 tỷ đồng do tận dụng đáng kể nợ vay khiến lợi nhuận của Pomina chịu tác động kép.

Tại cuộc họp báo Chính phủ thường kỳ tuần qua, lãnh đạo Bộ Tài chính cho biết, Bộ đang trong quá trình hoàn chỉnh bộ hồ sơ dự thảo Nghị định sửa đổi, bổ sung một số nội dung của Nghị định số 65/2022/NĐ-CP, dự kiến trình Chính phủ tuần này. Bộ Tài chính kỳ vọng các quy định sẽ thích ứng với tình hình thực tế, từ đó củng cố niềm tin của thị trường, tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp phát hành, đồng thời bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp của nhà đầu tư tham gia thị trường trái phiếu doanh nghiệp.

Theo Dự thảo công bố trước đó, Nghị định sửa đổi bổ sung Nghị định số 65/2022/NĐ-CP có 3 điểm sửa đổi đáng chú ý.

Đó là: hoãn nâng chuẩn nhà đầu tư chứng khoán chuyên nghiệp 1 năm; giãn yêu cầu xếp hạng tín nhiệm thêm 1 năm và cho phép kéo dài kỳ hạn trái phiếu tối đa 2 năm. Các quy định này được kỳ vọng sẽ không bóp nghẹt sức cầu, cho doanh nghiệp thêm thời gian giãn nợ thay vì phải ồ ạt trả nợ trái phiếu đáo hạn 2 năm tới.

Có thể nói, với việc nhanh chóng sửa đổi Nghị định số 65/2022/NĐ-CP, các cơ quan quản lý đã thể hiện tinh thần cầu thị, lắng nghe và tháo gỡ khó khăn cho thị trường, giúp ổn định tâm lý nhà đầu tư.

Ba điểm sửa đổi có tính chất “ân hạn” của Nghị định số 65/2022/NĐ-CP sẽ giúp nhiều doanh nghiệp thoát khỏi cảnh vỡ nợ trái phiếu năm nay. Ước tính, trong năm 2023, khối lượng trái phiếu doanh nghiệp đáo hạn là hơn 250.000 tỷ đồng. Riêng với doanh nghiệp bất động sản, khối lượng trái phiếu doanh nghiệp đáo hạn năm 2023 – 2024 là hơn 230.860 tỷ đồng, chiếm 35,2% tổng giá trị đáo hạn toàn thị trường.  

Mặc dù vậy, Nghị định sửa đổi Nghị định số 65/2022/NĐ-CP không phải là phép màu để đưa thị trường trái phiếu doanh nghiệp trở lại thời kỳ hoàng kim.

Thứ nhất, cú sốc Tân Hoàng Minh, Vạn Thịnh Phát… từ năm 2022 vẫn còn đó, trái phiếu doanh nghiệp vẫn là nỗi sợ ít nhất trong vài năm tới. Bối cảnh lãi suất tiền gửi tiết kiệm cao càng khiến nhà đầu tư e ngại khi cân nhắc rủi ro – lợi nhuận trái phiếu.

Thứ hai, năm 2023, hoạt động thanh tra, giám sát doanh nghiệp phát hành trái phiếu vẫn tiếp diễn, gây nhiều lo ngại cho doanh nghiệp và cả nhà đầu tư.

Thứ ba, với doanh nghiệp, sức ép thanh khoản tạm thời được giải tỏa nếu Nghị định sửa đổi Nghị định số 65/2022/NĐ-CP được thông qua, song nghị định này chỉ giúp doanh nghiệp sống sót qua thời kỳ đỉnh nợ. Nghị định sửa đổi dự kiến chỉ cho phép giãn, hoãn một số quy định thêm 1 – 2 năm. Điều này có nghĩa, nếu muốn tiếp huy động vốn qua kênh trái phiếu những năm tới, doanh nghiệp phát hành cần tận dụng thời gian này để chuẩn hóa, nâng cao tính chuyên nghiệp và minh bạch của mình.

Rõ ràng, sửa đổi Nghị định số 65/2022/NĐ-CP là rất cần thiết, song cơ hội thứ hai chỉ đến với các doanh nghiệp nghiêm túc chuyển đổi.

Hiện nay, có tới 80% giá trị trái phiếu doanh nghiệp riêng lẻ của ngành bất động sản phát hành thuộc về các doanh nghiệp chưa niêm yết. Các doanh nghiệp này có “sức khỏe” tài chính ở mức yếu rất đáng báo động và đặc biệt là thiếu minh bạch, nợ vay ròng/vốn chủ sở hữu hiện lên tới 8,1 lần, trong khi các doanh nghiệp niêm yết chỉ ở mức 2,5 lần. Nếu tiếp tục phát hành dễ dãi, “quả bom nợ” mang tên trái phiếu sẽ ngày càng phình to.

Rõ ràng, về dài hạn, Nghị định số 65/2022/NĐ-CP vẫn hết sức cần thiết  để thị trường trái phiếu doanh nghiệp phát triển minh bạch, lành mạnh. Việc ban hành Nghị định sửa đổi, bổ sung Nghị định số 65/2022/NĐ-CP chỉ là giải pháp gỡ khó thanh khoản tạm thời trước khi cơ quan quản lý tính chuyện “đường dài” cho thị trường trái phiếu. 

Sàn giao dịch trái phiếu riêng lẻ dự kiến triển khai trong năm 2023 đang được các nhà đầu tư kỳ vọng là một trong các giải pháp để nâng cao tính minh bạch, hiệu quả của hoạt động thị trường trái phiếu doanh nghiệp. Bên cạnh đó, các cơ quan quản lý cũng cần có nhiều biện pháp hơn nữa để thu hút các nhà đầu tư tổ chức, nâng cao chất lượng hoạt động của các tổ chức phát hành, nâng cao chất lượng hoạt động của các tổ chức tư vấn và các nhà đầu tư…

So với Trung Quốc, pháp luật Việt Nam về bảo vệ nhà đầu tư chứng khoán chưa có nhiều quy định. Ảnh: Đức Thanh

Pháp luật bảo vệ nhà đầu tư chứng khoán của Trung Quốc

Tính đến đầu năm 2023, Trung Quốc là quốc gia có mức vốn hóa trên thị trường chứng khoán (TTCK) đứng thứ hai thế giới, sau Hoa Kỳ. Sự biến động của TTCK Trung Quốc có ảnh hưởng đến TTCK toàn cầu nói chung và tác động mạnh mẽ đến TTCK Việt Nam nói riêng.

Hai năm trở lại đây, TTCK Trung Quốc chịu sức ép từ nhiều khía cạnh, đã làm tổn thương TTCK và quan trọng là nhà đầu tư cũng dần mất niềm tin. Để giải quyết bài toán về ổn định tăng trưởng TTCK, thúc đẩy gia tăng sự an toàn và tính minh bạch của thị trường, vấn đề cốt lõi nằm ở việc cải thiện niềm tin nhà đầu tư trong và ngoài nước. Vì vậy, Trung Quốc đã đặt ra những quy định tương đối rõ ràng trong việc bảo vệ nhà đầu tư trên TTCK.

Việc bảo vệ nhà đầu tư trên TTCK chủ yếu được quy định trong Luật Chứng khoán 2019 của Trung Quốc. Trong đó, nội dung pháp luật về bảo vệ nhà đầu tư trên TTCK được cụ thể thành một chương riêng biệt.

Tại Trung Quốc, nhà đầu tư được chia thành nhà đầu tư thông thường và nhà đầu tư chuyên nghiệp trên cơ sở tình trạng tài sản, tài sản tài chính, kiến thức và kinh nghiệm đầu tư cùng năng lực chuyên môn. Nội dung chi tiết về các tiêu chí của nhà đầu tư chuyên nghiệp được quy định bởi Cơ quan Quản lý chứng khoán thuộc Hội đồng Nhà nước.

Trong quá trình hoạt động, trường hợp phát sinh tranh chấp giữa nhà đầu tư và tổ chức phát hành hoặc giữa nhà đầu tư và công ty chứng khoán, các bên có thể yêu cầu tổ chức bảo vệ nhà đầu tư (được thành lập theo luật, quy định hành chính hoặc quy định của cơ quan quản lý chứng khoán) hòa giải.

Trường hợp giám đốc, kiểm soát viên hoặc thành viên quản lý cấp cao của tổ chức phát hành vi phạm pháp luật, quy định hành chính, hoặc quy định tại điều lệ liên kết của công ty trong quá trình thực hiện nhiệm vụ, gây ra tổn thất cho công ty; hoặc khi cổ đông kiểm soát hoặc kiểm soát viên thực tế của tổ chức phát hành xâm phạm quyền và lợi ích hợp pháp của công ty và gây thiệt hại cho công ty, thì tổ chức bảo vệ nhà đầu tư nắm giữ cổ phần của công ty có quyền nhân danh tổ chức đó khởi kiện ra tòa án nhân dân vì quyền lợi chung của công ty, mà không bị ràng buộc bởi các hạn chế về tỷ lệ sở hữu cổ phần và thời hạn sở hữu cổ phần như được quy định trong Luật Công ty. Như vậy, đối với hành vi gây thiệt hại đến quyền lợi của nhà đầu tư, tổ chức bảo vệ nhà đầu tư có thể hỗ trợ nhà đầu tư khởi kiện ra tòa theo quy định của pháp luật.

Trường hợp tổ chức phát hành gây thiệt hại cho nhà đầu tư do phát hành gian dối, đại diện sai hoặc vi phạm pháp luật nghiêm trọng khác, thì cổ đông kiểm soát và người kiểm soát thực tế của tổ chức phát hành và công ty chứng khoán có liên quan có thể ủy thác cho tổ chức bảo vệ nhà đầu tư tham gia thỏa thuận vấn đề bồi thường thiệt hại với nhà đầu tư và chủ động thực hiện bồi thường các khoản vi phạm trước. Sau khi hoàn thành việc bồi thường thiệt hại, có thể yêu cầu người phát hành và những người khác có trách nhiệm liên đới và một số trách nhiệm theo luật định.

Ngoài ra, pháp luật cũng quy định, khi được 50 nhà đầu tư trở lên ủy thác, một tổ chức bảo vệ nhà đầu tư có thể đại diện cho nhóm nhà đầu tư này tham gia vụ kiện, phối hợp và đăng ký với tòa án nhân dân danh sách những nhà đầu tư được tổ chức thanh toán và bù trừ chứng khoán xác định là người khiếu nại đủ điều kiện, ngoại trừ những nhà đầu tư đã bày tỏ rõ ràng rằng, họ không muốn tham gia vụ kiện tụng.

Bên cạnh quy định về việc công ty chứng khoán phải thông tin trung thực những nội dung quan trọng về chứng khoán, dịch vụ và phản ánh đầy đủ rủi ro đầu tư, trường hợp có tranh chấp về kinh doanh chứng khoán giữa nhà đầu tư thông thường và công ty chứng khoán, công ty chứng khoán không được từ chối yêu cầu hòa giải của nhà đầu tư thông thường.

Có một điều đặc biệt trong Luật Chứng khoán của Trung Quốc là nghĩa vụ chứng minh khi xảy ra tranh chấp giữa nhà đầu tư và công ty chứng khoán thuộc về công ty chứng khoán. Trong trường hợp nhà đầu tư thông thường có tranh chấp với công ty chứng khoán, công ty chứng khoán phải chứng minh rằng, mình đã tuân thủ pháp luật, quy định hành chính và quy định của cơ quan quản lý chứng khoán thuộc Hội đồng Nhà nước và không có trường hợp nào lừa dối nhà đầu tư.

Trường hợp công ty chứng khoán không chứng minh được các điều trên, thì phải chịu trách nhiệm bồi thường tương ứng. Theo đó, nếu công ty chứng khoán không đưa ra được những bằng chứng để chứng minh, thì trách nhiệm bồi thường thiệt hại sẽ thuộc về công ty chứng khoán.

Đối với nhà đầu tư nước ngoài đầu tư vào TTCK trong lãnh thổ Trung Quốc, các quy định về bảo vệ nhà đầu tư nêu trên vẫn được áp dụng.

Một số kiến nghị cho Việt Nam

So với Trung Quốc, pháp luật Việt Nam về bảo vệ nhà đầu tư chứng khoán chưa có nhiều quy định. Hiện nay, theo khoản 3, Điều 5, Luật Chứng khoán 2019, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của nhà đầu tư là một trong 4 nguyên tắc hoạt động về chứng khoán và TTCK. Tuy nhiên, những quy định trong việc bảo vệ nhà đầu tư vẫn chưa được cụ thể và thiếu tính thực thi.

Trong một TTCK đầy biến động, trách nhiệm bảo vệ tài sản của nhà đầu tư chưa được đảm bảo ở bất kỳ một tổ chức nào được xem là rủi ro và trở thành nguyên nhân làm hạn chế dòng vốn ngoại vào nước ta. Từ những phân tích trong quy định của Trung Quốc về bảo vệ nhà đầu tư, Việt Nam có thể học tập những kinh nghiệm trong xây dựng và hoàn thiện pháp luật.

Một là, xây dựng quy định liên quan đến tổ chức bảo vệ nhà đầu tư. Các quy định nên tập trung vào thẩm quyền và phạm vi hoạt động, quy chế trong xử lý hòa giải khi mâu thuẫn xảy ra, các quy định về ủy thác khởi kiện, nội dung ủy thác và thỏa thuận bồi thường thiệt hại đối với nhà đầu tư.

Hơn nữa, cơ quan có thẩm quyền tại Việt Nam có thể xem xét kiến nghị, xây dựng đạo luật bảo vệ nhà đầu tư chứng khoán để điều chỉnh các vấn đề về nguyên tắc, cơ chế và chính sách hoạt động của tổ chức bảo vệ nhà đầu tư, công ty chứng khoán và quỹ bảo vệ nhà đầu tư chứng khoán. Ngoài ra, cơ quan chuyên trách có nhiệm vụ lên kế hoạch phổ biến đến nhà đầu tư về những giá trị mà tổ chức bảo vệ nhà đầu tư mang đến cho nhà đầu tư nói riêng và TTCK nói chung.

Hai là, thiết lập các quy định trong việc tiếp nhận hòa giải của nhà đầu tư chứng khoán trong trường hợp có tranh chấp giữa nhà đầu tư và công ty chứng khoán về hoạt động kinh doanh chứng khoán. Khi tranh chấp được đưa ra cơ quan tài phán Việt Nam là tòa án, bổ sung quy định về nghĩa vụ chứng minh đối với những mâu thuẫn phát sinh thuộc về công ty chứng khoán, cũng như trách nhiệm bồi thường nếu không chứng minh, giải thích phù hợp được các hoạt động sai phạm.

Bên cạnh đó, cần mở rộng phạm vi áp dụng bảo vệ với cả nhà đầu tư nước ngoài vào TTCK Việt Nam. Việc này sẽ giúp nâng cao vị thế hội nhập của nước ta trên TTCK quốc tế và thu hút thêm vốn đầu tư nước ngoài vào thị trường Việt Nam.

Ba là, thành lập quỹ bảo vệ nhà đầu tư chứng khoán tại Việt Nam. Trong đó, tham khảo cách thức giám sát và hoạt động của  Quỹ Bảo vệ nhà đầu tư chứng khoán (SIPF). Cụ thể, vốn điều lệ của Quỹ bảo vệ nhà đầu tư chứng khoán Việt Nam do Ủy ban Chứng khoán Nhà nước cung cấp thông qua Bộ Tài chính, dưới sự giám sát trực tiếp của Ủy ban Chứng khoán Nhà nước. Quy định chi tiết thẩm quyền và nghĩa vụ của Quỹ bảo vệ nhà đầu tư chứng khoán, đặc biệt là vai trò bảo vệ và cân bằng thị trường khi có rủi ro xảy ra trên TTCK.