Trong thế giới động vật đa dạng, có những loài đã tồn tại hàng triệu năm và sở hữu những đặc điểm độc đáo giúp chúng thích nghi với môi trường sống khắc nghiệt. Một trong số đó là cá phổi châu Phi (Protopterus), một loài cá đã tồn tại từ khoảng 390 triệu năm trước. Với hệ thống hô hấp tiến hóa cao, chúng có khả năng lấy oxy thẳng từ không khí, giống như các động vật trên cạn.
Cá phổi châu Phi được các nhà khoa học xem là ‘hóa thạch sống’ vì chúng giữ lại nhiều đặc điểm nguyên thủy từ thời kỳ cổ xưa. Chúng chủ yếu sống ở khu vực sông Bandama, Bờ Biển Ngà và các đầm lầy châu Phi – những nơi thường xuyên hứng chịu các đợt hạn hán khốc liệt. Loài cá này có kích thước dao động từ 44-200 cm khi trưởng thành, với thân hình thuôn dài và bề ngoài hơi giống cá chình. Toàn thân cá phổi được bao phủ bởi vảy mềm và các vây ngực, vây hậu môn có dạng giống như sợi chỉ. Chúng di chuyển bằng cách bơi uốn lượn như cá chình hoặc trườn dưới đáy bằng vây ngực.
Điều khiến cá phổi châu Phi trở nên đặc biệt là hệ thống hô hấp của chúng. Chúng sở hữu cả mang lẫn hai lá phổi, cho phép chúng lấy oxy thẳng từ không khí. Do lượng oxy trong nước không đủ để duy trì sự sống, chúng thường xuyên phải ngoi lên mặt nước để hít thở không khí – một hành vi hiếm thấy ở cá. Vào mùa khô, cá phổi châu Phi sẽ đào hố sâu trên lớp bùn non bằng cách ăn bùn qua miệng, thải bùn qua mang. Khi đạt độ sâu cần thiết, chúng ngừng đào và tiết chất nhầy qua miệng làm cứng bùn, tạo ra lớp kén bọc ngoài, chỉ lộ miệng để lấy không khí.
Nếu tình trạng khô hạn kéo dài, cá phổi châu Phi bắt đầu kích hoạt trạng thái ngủ hè (aestivation), tương tự như ngủ đông ở một số loài động vật vùng lạnh. Trong trạng thái này, chúng có thể duy trì sự sống tới 4-5 năm, không cần nước, không cần ăn. Các nghiên cứu di truyền và sinh học gần đây đã ghi nhận những thay đổi sâu sắc trong cơ thể cá phổi khi bắt đầu giấc ngủ dài. Chúng giảm mạnh trao đổi chất, ngừng sản xuất ammonia, co nhỏ cơ quan nội tạng và thay đổi hoạt động gen và hormone. Tất cả những thay đổi này giúp cá phổi bước vào trạng thái ‘bán sống’ – tạm dừng nhưng vẫn duy trì sự sống tiềm tàng trong nhiều năm liền.
Cá phổi châu Phi đã được phân loại thành bốn loài, gồm cá phổi cẩm thạch (Protopterus aethiopicus), cá phổi Đông Phi (Protopterus amphibius), cá phổi Tây Phi (Protopterus annectens) và cá phổi đốm châu Phi (Protopterus dolloi). Giữa chúng có một số khác biệt về hình dạng và tập tính.
Cá phổi châu Phi không chỉ là một loài động vật độc đáo mà còn là nguồn thực phẩm quan trọng ở khu vực này. Tuy nhiên, trong tự nhiên, số lượng của chúng đang giảm dần do tình trạng đánh bắt không kiểm soát. Do đó, việc bảo tồn và nghiên cứu loài cá này đang trở thành một vấn đề cấp thiết để duy trì sự đa dạng sinh học trên trái đất.
